Maraş merkezli 11 vilayette yıkıma yol açan ve 44 binden fazla kişinin vefatına yol açan sarsıntıların akabinde Türkiye’nin zelzelelere ne kadar hazır olduğu sorusu tekrar gündeme geldi. Türkiye, sarsıntı öncesi yapılması gerekenleri yaptı mı? Maraş sarsıntılarından sonra hakikat bir afet idaresi yapılabildi mi? Misal tabloların yaşanmaması için bundan sonra ne yapılması gerekiyor?
Stanford Üniversitesi Jeofizik Bölümü’nden Prof. William Ellsworth ve University College London (UCL)’dan Dr. Bayes Ahmed, Maraş merkezli sarsıntıları ve sonraki sarsıntılar için yapılması gerekenleri Gazete Duvar’a kıymetlendirdi.
‘RİSKİ YARATAN, İNSAN İMALİ YAPILARIN BAŞARISIZLIĞIDIR’
Prof. William Ellsworth, Türkiye’deki sarsıntı bilimcilerin de sıklıkla kullandığı o kelamla başlıyor cümlelerine: “Deprem öldürmez, binalar öldürür.”
Prof. Ellsworth, tek başına tabanın sallanmasının hayat için çok az risk oluşturduğunu söylerken, ‘’Riski yaratan, insan imali yapıların başarısızlığıdır’’ diyor.
Maraş merkezli sarsıntıları pahalandıran Prof. Ellsworth, ‘’Görünüşe nazaran bölgedeki birçok bina kurallara nazaran inşa edilmemiş. Türkiye, Kaliforniya’daki kadar güzel, bina yönetmeliğinde harika zelzele tasarım gerekliliklerine sahiptir. Bununla birlikte, birçok yeni binanın yıkıldığı (pankek gibi) ortaya çıkıyor. Binalar kurallara nazaran mi inşa edildiler? Dünyanın dört bir yanından mühendislik grupları, yıkımların kesin nedenini belirlemek için bu çökmüş binaları inceliyor olacak’’ diyerek yönetmeliklere dikkat çekiyor.
‘İSTANBUL İÇİN BÜYÜK BİR SİSMİK TEHLİKE VAR’
Türkiye’de hangi alanların riskli olduğunu ve artık nereye odaklanmamız gerektiğini sorduğumuz Prof. Ellsworth, ‘’Türkiye için sismik tehlike haritası, gelecekte yıkıcı sarsıntıların nerede olacağını göstermektedir. AFAD’ın web sitesinde mevcuttur. Bir sonraki yıkıcı sarsıntının nerede olacağını kimse söyleyemez. Birçok sismolog ve jeolog, Kuzey Anadolu Fayı’nın Marmara Denizi’nden geçen kısmı hakkında, fayın bitişik segmentlerinin geçen yüzyılda yırtılması sebebiyle telaş duyuyor. Bu segment, İstanbul için büyük bir sismik tehlike oluşturmaktadır. Birebir vakitte, kâfi zelzele direncine sahip olmayan yapılar için de büyük bir sismik risk oluşturmaktadır’’ tabirlerini kullandı.
Prof. Ellsworth, bu iki zelzelenin, tehlikenin yüksek olduğu bir yerde meydana geldiğine dikkat çekerken, ‘’Bu büyüklükteki sarsıntılar yerdeki baskıları azalttığı için, artçı sarsıntılar dindiğinde, bu faylardan rastgele birinde öbür bir büyük sarsıntı olma mümkünlüğü yüzyıllar olmasa da on yıllar boyunca çok düşük olacaktır’’ dedi.
Prof. Ellsworth bunun nedenini ise ‘’tektonik plakaların hareketinden ötürü kuvvetlerin çok yavaş oluşması ve bu sarsıntıların her biri tarafından salınan gücün birikmesinin yüzyıllar almasına’’ bağlıyor.
‘ÖZEL ARAMA KURTARMA OPERASYONLARINDA DEĞERLİ EKSİKLİKLER VARDI’
University College London (UCL) Risk ve Afet Azaltma Enstitüsü’nden Dr. Bayes Ahmed Maraş merkezli sarsıntılarda yıkımın iki nedenden ötürü çok büyük olduğunu söylüyor:
“Birincisi, binaların birden fazla uygun bina yönetmeliklerine nazaran inşa edilmedi ve ikincisi, özel arama ve kurtarma operasyonlarında kıymetli bir eksiklik vardı.”
Bölgedeki binaların sarsıntıya sağlam olarak inşa edilmediğinin altını çizen Dr. Ahmed, “Birçok bina, bölgedeki sismik risk dikkate alınmadan berbat tasarlanmış ve inşa edilmiştir. Ek olarak, zelzeleler çok güçlüydü ve sığ derinliklerde meydana geldi, bu da sarsıntıyı artırdı ve hasarı artırdı. Bölge ayrıyeten, sarsıntılardan etkilenen insan sayısını artıran yüksek bir nüfus yoğunluğuna da sahipti” dedi.
‘AFET İDARESİ SIRASINDA UYUM PROBLEMLERİ CAN VE MAL KAYBINA YOL AÇABİLİR’
Afet bölgesinde birinci günlerde yaşanan tertip ve uyum sorunları tenkitlere neden olmuş, Cumhurbaşkanı Erdoğan da gecikmeler ve aksaklıklar olduğunu kabul etmişti.
Maraş zelzeleleri sonrası afet idaresi konusundaki fikirlerini sorduğumuz Dr. Ahmed, ‘’Genel olarak, sarsıntı sonrası afet idaresinin gerçek yapılıp yapılmadığı konusunda kapsamlı bir açıklama yapmak, her durum kendine mahsus olduğu için zordur. Fakat, afet idaresi sırasında müdahalede gecikmeler, kaynak eksikliği, bağlantı kesintileri ve farklı kurumlar ortasındaki uyum problemleri üzere kimi ortak problemler ortaya çıkabilir. Bu problemler müdahalenin aktifliği üzerinde değerli bir tesire sahip olabilir ve daha fazla can ve mal kaybına yol açabilir’’ diyor ve sarsıntılardan sonra afet idaresini güzelleştirmek için yapılması gerekenleri şöyle özetliyor:
“Birden fazla kurumu ve paydaşı içeren koordineli ve güzel planlanmış bir müdahaleye sahip olmak temeldir. Bu, ön planlama ve hazırlığı, tesirli irtibatı, kâfi kaynakları ve açık yetki ve sorumluluk çizgilerini de içermelidir. Ek olarak, mahallî bağlam ve etkilenen toplulukların özel muhtaçlıkları hakkında kapsamlı bir anlayışa sahip olmak kıymetlidir. Bu mevzuları ele alarak sarsıntı sonrası afet idaresi iyileştirilebilir ve sarsıntıların tesiri azaltılabilir.”
GELECEKTEKİ ZELZELELERİN TESİRLERİNİ AZALTMAK İÇİN ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER
Türkiye’nin sarsıntı jenerasyonunda bir ülke olduğu gerçeğinden yola çıkarak, bir sonraki sarsıntılarda benzeri görünümlerin yaşanmaması için bundan sonra hızla hangi önlemler alınmasını gerektiğini sorduğumuz Dr. Ahmed, gelecekteki zelzelelerin tesirini azaltmak için alınması gereken önleyici önlemleri şu biçimde sıralıyor:
‘’Bina yönetmeliklerinin güçlendirilmesi: Hükümet, yeni yapıların zelzelelere dayanacak halde tasarlanmasını ve inşa edilmesini sağlayan daha güçlü bina yönetmelikleri ve düzenlemeleri uygulamalıdır. Bu, betonarme kullanımı, kâfi temel dizaynları ve uygun sismik dirençli ayrıntılandırma üzere tedbirleri içerir.
Mevcut binaların güçlendirilmesi: Daha eski binalar, onları sarsıntıya daha sağlam hale getirmek için güçlendirilebilir. Bu, binadaki zayıf noktaları güçlendirmek için çelik dayanaklar yahut başka dayanak yapılarının eklenmesini içerebilir.
Arazi kullanım planlaması: Tesirli, riske hassas arazi kullanım planlaması, yüksek sismik tehlikelere sahip alanlarda gelişmeyi kısıtlayarak gelecekteki sarsıntıların tesirlerini önlemeye yardımcı olabilir. Bu, istikrarsız taban yahut dik yokuşlarda inşaat yapmaktan kaçınmayı ve toprak kaymasına eğilimli alanlarda inşaatı yasaklamayı içerir.
Kamuoyunu bilinçlendirme ve eğitim: Binaların inançlı bir biçimde nasıl boşaltılacağı ve bir sarsıntı durumunda ne yapılacağı da dahil olmak üzere, halkı zelzele güvenliği ve hazırlıklı olma konusunda eğitmek, gelecekteki zelzelelerin tesirini azaltmak için kritik ehemmiyete sahiptir.”
Dr. Ahmed, ‘’Daha güçlü bina yönetmelikleri, mevcut binaların güçlendirilmesi, arazi kullanım planlaması, halkın bilinçlendirilmesi ve iddia sistemleri dahil olmak üzere tedbirlerin bir kombinasyonunu içeren kapsamlı bir yaklaşım, gelecekteki zelzelelerin tesirini azaltmak için çok önemlidir’’ dedi. Dr. Ahmed ayrıyeten, sarsıntı sırasında binaların güvenliğini sağlamak için sismik güçlü bina teknolojilerinin ve tasarım özelliklerinin benimsenmesinin temel olduğunun da altını çizdi.